Μάθημα 7: Η Διαμόρφωση του Ανάγλυφου στην Ευρώπη

Στόχοι του Μαθήματος:

Να κατανοήσουμε πώς οι ενδογενείς και οι εξωγενείς δυνάμεις διαμόρφωσαν το ανάγλυφο της Ευρώπης.
Να γνωρίσουμε τις γεωτεκτονικές ενότητες στις οποίες διακρίνεται η Ευρώπη.

Λέξεις-Κλειδιά:

Αρχαιοευρώπη, Παλαιοευρώπη, Μεσοευρώπη, Νεοευρώπη, γεωτεκτονική ενότητα, εξωγενείς δυνάμεις, ενδογενείς δυνάμεις, ευρωπαϊκό ανάγλυφο, διάβρωση, παγετώνες.

Εισαγωγή: Οι Δυνάμεις που Διαμορφώνουν τη Γη

Η Ευρώπη, αγαπητοί μου μαθητές, δεν απέκτησε τη σημερινή της μορφή από τη μια στιγμή στην άλλη. Χρειάστηκαν σχεδόν ενάμισι δισεκατομμύρια χρόνια γεωλογικών διεργασιών για να φτάσει εδώ!

Στη διαμόρφωση του αναγλύφου της ηπείρου μας, πρωταγωνιστούν δύο μεγάλες κατηγορίες δυνάμεων:

Ενδογενείς δυνάμεις: Αυτές είναι οι δυνάμεις που προέρχονται από το εσωτερικό της Γης, όπως οι κινήσεις των λιθοσφαιρικών πλακών, οι οποίες δημιουργούν τα βουνά, προκαλούν σεισμούς και ηφαίστεια. Είναι οι "δημιουργικές" δυνάμεις του αναγλύφου.
Εξωγενείς δυνάμεις: Αυτές είναι οι δυνάμεις που δρουν στην επιφάνεια της Γης, όπως το νερό (βροχή, χιόνι, πάγος, παγετώνες), ο άνεμος και οι ζωντανοί οργανισμοί. Οι δυνάμεις αυτές «κατατρώγουν» τα βουνά, προκαλώντας διάβρωση και μεταφορά υλικών, αλλάζοντας συνεχώς το ανάγλυφο της Ευρώπης στο πέρασμα του χρόνου. Είναι οι "καταστροφικές" (αλλά και "διαμορφωτικές") δυνάμεις.

Οι Γεωτεκτονικές Ενότητες της Ευρώπης

Για να κατανοήσουμε καλύτερα την πολυπλοκότητα της Ευρώπης, οι γεωλόγοι τη χώρισαν σε τέσσερις μεγάλες γεωτεκτονικές ενότητες. Κάθε μία από αυτές έχει τη δική της ιστορία, τη δική της ηλικία και τα δικά της χαρακτηριστικά.

Αυτή η διάκριση μας βοηθά να μελετήσουμε την ήπειρο συστηματικά και να κατανοήσουμε τα φαινόμενα και τις διεργασίες που οδήγησαν στη σημερινή της μορφή. Οι ενότητες αυτές είναι, από την παλαιότερη στη νεότερη:

Αρχαιοευρώπη
Παλαιοευρώπη
Μεσοευρώπη
Νεοευρώπη

Εικόνα 7.1: Γεωτεκτονικές ενότητες της Ευρώπης

1. Αρχαιοευρώπη: Η Αρχαιότερη Γη

Η Αρχαιοευρώπη είναι το παλαιότερο τμήμα της Ευρώπης.

Πότε σχηματίστηκε: Κατά το Προκάμβριο (Προτεροζωικός Αιώνας), δισεκατομμύρια χρόνια πριν!
Πού βρίσκεται: Περιλαμβάνει τη ρωσική πεδιάδα, τα πεδινά τμήματα της Σκανδιναβίας και τον βυθό του Ατλαντικού βορειοδυτικά των βρετανικών νησιών.
Χαρακτηριστικά:
- Σε αυτή την περιοχή δεν υπήρξαν σημαντικά τεκτονικά γεγονότα για εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια.
- Λόγω αυτής της μακράς γεωλογικής ηρεμίας, η διάβρωση την έχει μετατρέψει σε μια εκτεταμένη πεδιάδα. Το ανάγλυφό της είναι ομαλό.
- Τα παλαιότερα στρώματα αυτών των περιοχών ονομάζονται ασπίδες.

Trivia: Οι "ασπίδες" είναι στην ουσία οι σταθεροί, αρχαίοι πυρήνες των ηπείρων, που αποτελούνται από τα παλαιότερα και πιο ανθεκτικά πετρώματα του φλοιού της Γης. Η γεωλογική τους σταθερότητα είναι εντυπωσιακή!

Εικόνα 7.2: Αρχαιοευρώπη: τοπίο στη ρωσική πεδιάδα

2. Παλαιοευρώπη: Η Εποχή της Καληδόνιας Ορογένεσης

Η Παλαιοευρώπη είναι η επόμενη σε ηλικία ενότητα.

Πότε σχηματίστηκε: Στις αρχές του Παλαιοζωικού Αιώνα.
Ορογένεση: Δυτικά της Αρχαιοευρώπης, δημιουργήθηκε η Καληδόνια Ορογένεση, ένα σημαντικό γεγονός δημιουργίας βουνών.
Πού βρίσκεται: Περιλαμβάνει το μεγαλύτερο μέρος των Βρετανικών νήσων, το βόρειο τμήμα της Σκανδιναβικής Χερσονήσου και μια στενή λωρίδα των βόρειων ακτών του κεντρικού κορμού της ηπείρου, από την Ολλανδία μέχρι την Πολωνία.
Χαρακτηριστικά:
- Αυτή η περιοχή έχει διαβρωθεί έντονα από τους παγετώνες.
- Οι μάζες των πάγων όχι μόνο διάβρωσαν τις ακτές, αλλά δημιούργησαν και πολύπλοκους, δαντελωτούς κόλπους, τα περίφημα φιόρδ.

Εικόνα 7.5: Παλαιοευρώπη: τοπίο στην Ιρλανδία

3. Μεσοευρώπη: Κοιτάσματα και Πεδιάδες

Η Μεσοευρώπη είναι μια ενότητα με ποικίλα γεωλογικά χαρακτηριστικά.

Πότε σχηματίστηκε: Στα μέσα του Παλαιοζωικού Αιώνα.
Ορογένεση: Η πτύχωση που δημιούργησε τα βουνά αυτής της περιοχής είναι η Ερκύνια ή Βαρίσκια Ορογένεση.
Πού βρίσκεται: Περιλαμβάνει το νότιο Ηνωμένο Βασίλειο, μεγάλο μέρος της δυτικής και της κεντρικής Ευρώπης και ολόκληρη σχεδόν η Ιβηρική Χερσόνησος.
Χαρακτηριστικά:
- Χαρακτηριστικός σχηματισμός αυτής της περιόδου είναι το Μασίφ Σεντράλ στη Γαλλία.
- Η κεντρική Ευρώπη καλυπτόταν από θάλασσα. Η παλαιότερη βλάστηση που θάφτηκε κάτω από τη λάσπη, έδωσε τα κοιτάσματα λιθανθράκων (π.χ. Βέλγιο, Ηνωμένο Βασίλειο, Γερμανία).
- Η βορειοευρωπαϊκή πεδιάδα σχηματίστηκε από την ανάδυση του σχετικά επίπεδου πυθμένα της θάλασσας.
- Σχηματίστηκαν κοιτάσματα θαλασσινού αλατιού (π.χ. Γερμανία, Πολωνία, Ρωσία) από την εξάτμιση αποκλεισμένων τμημάτων θάλασσας.
- Το ανάγλυφό της δεν είναι πολύ υψηλό, εκτός από το κεντρικό οροπέδιο της Ιβηρικής Χερσονήσου, τη Μεσέτα.

Εικόνα 7.4: Μεσοευρώπη: τοπίο στην κεντρική Ισπανία (Μεσέτα)

4. Νεοευρώπη: Τα Νέα και Ψηλά Βουνά

Η Νεοευρώπη είναι η πιο πρόσφατα σχηματισμένη γεωτεκτονική ενότητα.

Πότε σχηματίστηκε: Στην αρχή του Καινοζωικού Αιώνα.
Ορογένεση: Η Αλπική Πτύχωση, η πιο πρόσφατη και ισχυρή ορογένεση της Ευρώπης.
Πού βρίσκεται: Περιλαμβάνει όλο τον ευρωπαϊκό νότο (π.χ. Ελλάδα, Ιταλία, Ισπανία, Γαλλία, Ελβετία, Αυστρία).
Χαρακτηριστικά:
- Μέχρι τότε, το μεγαλύτερο μέρος της νότιας Ευρώπης βρισκόταν κάτω από τη θάλασσα. Με την Αλπική Πτύχωση, αυτές οι περιοχές αναδύθηκαν και δημιουργήθηκαν τα βουνά τους.
- Τα βουνά της είναι ψηλά και απότομα (π.χ. Άλπεις, Πυρηναία), επειδή δεν έχουν ακόμη διαβρωθεί αρκετά από τις εξωγενείς δυνάμεις.
- Για τον λόγο αυτόν, δεν υπάρχουν μεγάλες πεδιάδες στη νότια Ευρώπη. Οι υπάρχουσες είναι στενές και επιμήκεις, ακολουθώντας την πορεία των ποταμών.

Trivia: Η Αλπική Ορογένεση είναι αποτέλεσμα της συνεχιζόμενης σύγκρουσης της Αφρικανικής με την Ευρασιατική λιθοσφαιρική πλάκα. Αυτή η σύγκρουση συνεχίζεται και σήμερα, προκαλώντας τη σεισμική και ηφαιστειακή δραστηριότητα που παρατηρούμε συχνά στην περιοχή της Μεσογείου. (Πληροφορία εκτός βιβλίου)

Εικόνα 7.3: Νεοευρώπη: το όρος Μάτερχορν στις Άλπεις

Οι Τελευταίοι Παγετώνες στην Ευρώπη

Ας δούμε τώρα πώς οι παγετώνες, ως εξωγενείς δυνάμεις, επηρέασαν το ανάγλυφο της Ευρώπης.

Ο πλανήτης μας πέρασε πολλές φορές στο παρελθόν παγετώδεις φάσεις, δηλαδή περιόδους με πολύ χαμηλές θερμοκρασίες και πάγους πάχους εκατοντάδων μέτρων (παγετώνες) που σκέπαζαν μεγάλα τμήματα της επιφάνειάς του. Ανάμεσα σε αυτές υπήρχαν μεσοπαγετώδεις περίοδοι, όπως η σημερινή.
Κατά την Τεταρτογενή περίοδο, την οποία διανύουμε, η Ευρώπη πέρασε πέντε παγετώδεις περιόδους.
Η πιο πρόσφατη παγετώδης φάση έληξε περίπου το 10.000 π.Χ..
Καθοριστική επίδραση είχαν οι παγετώνες στο ανάγλυφο της βόρειας Ευρώπης, με χαρακτηριστικότερο παράδειγμα τα περίφημα νορβηγικά φιόρδ.
Το λιώσιμο των πάγων της τελευταίας παγετώδους φάσης δημιούργησε, μεταξύ άλλων, τη Βαλτική και την Αδριατική θάλασσα.

Εικόνα 7.6: Η εξάπλωση των παγετώνων στην Ευρώπη κατά την τελευταία παγετώδη περίοδο

Απαντήσεις στις Εργασίες του Βιβλίου

Εργασία 1: Οροσειρές και Χώρες (Αναφορά στους Χάρτες)

Για να συμπληρώσετε τον πίνακα με τις οροσειρές, την πτύχωση και τις χώρες, θα πρέπει να συνεργαστείτε και να συμβουλευτείτε τους γεωμορφολογικούς χάρτες (εικόνα 16.1), τους χάρτες γεωτεκτονικών ενοτήτων (εικόνα 7.1), τους χάρτες ορογενέσεων (εικόνα 6.4) και τους πολιτικούς χάρτες (εικόνα 25.1).

Παραδείγματα:

Αρχαιοευρώπη: Κυρίως πεδιάδες λόγω διάβρωσης, όχι σημαντικές οροσειρές. Χώρα: Ρωσία.
Παλαιοευρώπη: Πτύχωση: Καληδόνια. Οροσειρές: Βρετανικές νήσοι (π.χ. Σκωτία), Σκανδιναβικές Άλπεις. Χώρες: Ηνωμένο Βασίλειο, Νορβηγία.
Μεσοευρώπη: Πτύχωση: Ερκύνια/Βαρίσκια. Οροσειρές: Μασίφ Σεντράλ, Ουράλια (δυτικά). Χώρες: Γαλλία, Γερμανία.
Νεοευρώπη: Πτύχωση: Αλπική. Οροσειρές: Άλπεις, Πυρηναία, Απέννινα, Δειναρικές Άλπεις, Πίνδος. Χώρες: Ιταλία, Ισπανία, Ελλάδα.

Απαντήσεις στις Εργασίες του Βιβλίου (συνέχεια)

Εργασία 2: Μεγάλες Πεδιάδες της Ευρώπης

Σε ποιες κυρίως γεωτεκτονικές ενότητες βρίσκονται οι μεγάλες πεδιάδες της Ευρώπης;

Οι μεγάλες πεδιάδες της Ευρώπης βρίσκονται κυρίως στην Αρχαιοευρώπη (όπως η Ρωσική πεδιάδα) και στη Μεσοευρώπη (όπως η Βορειοευρωπαϊκή πεδιάδα).

Σε ποιες χώρες βρίσκονται οι μεγάλες ευρωπαϊκές πεδιάδες;

Αρχαιοευρώπη: Η Ρωσία με την τεράστια Ρωσική πεδιάδα.
Μεσοευρώπη: Η Γερμανία, η Πολωνία, η Ολλανδία, το Βέλγιο φιλοξενούν μεγάλα τμήματα της Βορειοευρωπαϊκής πεδιάδας.

Θυμηθείτε ότι στη Νεοευρώπη, λόγω της πρόσφατης ορογένεσης, οι πεδιάδες είναι πολύ πιο στενές και περιορισμένες!

Απαντήσεις στις Εργασίες του Βιβλίου (συνέχεια)

Εργασία 3: Έντονο Ανάγλυφο & Κίνηση Πλακών

Ποιο τμήμα της Ευρώπης έχει εντονότερο ανάγλυφο;

Το τμήμα της Ευρώπης με το εντονότερο ανάγλυφο είναι ο ευρωπαϊκός νότος, δηλαδή η γεωτεκτονική ενότητα της Νεοευρώπης. Αυτό οφείλεται στην πρόσφατη Αλπική Ορογένεση και στο γεγονός ότι τα ψηλά και απότομα βουνά αυτής της περιοχής δεν έχουν ακόμη διαβρωθεί επαρκώς.

Σε ποιες περιοχές συγκρούεται η αφρικανική με την ευρασιατική λιθοσφαιρική πλάκα; Ποιο είναι το αποτέλεσμα της σύγκρουσης αυτής;

Η αφρικανική με την ευρασιατική λιθοσφαιρική πλάκα συγκρούονται στην περιοχή της Νότιας Ευρώπης και της Μεσογείου.

Το κύριο αποτέλεσμα αυτής της σύγκρουσης είναι η Αλπική Πτύχωση, η οποία δημιούργησε τις ψηλές και απότομες οροσειρές της Νεοευρώπης (όπως οι Άλπεις, τα Πυρηναία, οι Δειναρικές Άλπεις και η Πίνδος στην Ελλάδα). Επιπλέον, αυτή η σύγκρουση είναι υπεύθυνη για τη συνεχιζόμενη σεισμική και ηφαιστειακή δραστηριότητα στην ευρύτερη μεσογειακή περιοχή.

Αξιολογώ τι έμαθα: Ερώτηση 3

Εξήγησε γιατί στη νότια Ευρώπη δεν υπάρχουν μεγάλες πεδιάδες.

Στη νότια Ευρώπη, που αποτελεί τη γεωτεκτονική ενότητα της Νεοευρώπης, δεν συναντάμε μεγάλες πεδιάδες για τους εξής λόγους:

Η περιοχή σχηματίστηκε από την Αλπική Πτύχωση στην αρχή του Καινοζωικού Αιώνα, μια γεωλογικά πρόσφατη διαδικασία. Αυτό σημαίνει ότι τα βουνά είναι νέα.
Τα βουνά που δημιουργήθηκαν, όπως οι Άλπεις και τα Πυρηναία, είναι ψηλά και απότομα. Δεν έχουν ακόμη διαβρωθεί αρκετά από τις εξωγενείς δυνάμεις (νερό, άνεμος, παγετώνες) ώστε να χάσουν ύψος και να ισοπεδωθούν σε μεγάλες πεδιάδες.
Οι λίγες πεδιάδες που υπάρχουν είναι στενές και επιμήκεις, ακολουθώντας την πορεία των ποταμών που κατεβαίνουν από τα βουνά, αντί να αποτελούν εκτεταμένες, επίπεδες εκτάσεις όπως στη Ρωσική ή τη Βορειοευρωπαϊκή πεδιάδα.

Αξιολογώ τι έμαθα: Ερώτηση 4

Η ρωσική πεδιάδα χαρακτηρίζεται από ομαλό ανάγλυφο, γιατί:

έχει ισοπεδωθεί λόγω των έντονων ηφαιστειακών εκρήξεων και της αυξημένης σεισμικής δραστηριότητας που παρατηρείται εκεί
προέρχεται από μια υπερυψωμένη ξηρά που διαβρώθηκε και ισοπεδώθηκε
αναδύθηκε από τη θάλασσα, της οποίας αποτελούσε επίπεδο βυθό
η περιοχή της είναι ήρεμη γεωλογικά εδώ και εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια, με αποτέλεσμα η διάβρωση να είναι μικρή.

Η σωστή απάντηση είναι η δ. Ας εξηγήσουμε γιατί:

Η Ρωσική πεδιάδα ανήκει στην Αρχαιοευρώπη.
Όπως αναφέρεται, στην περιοχή αυτή δεν υπήρξαν τεκτονικά γεγονότα για εκατοντάδες εκατομμύρια χρόνια. Αυτή η μακρά περίοδος γεωλογικής ηρεμίας επέτρεψε στις εξωγενείς δυνάμεις, κυρίως τη διάβρωση, να δράσουν ανεμπόδιστα και να ισοπεδώσουν το ανάγλυφο, μετατρέποντάς το σε μια εκτεταμένη πεδιάδα.
Η επιλογή "δ" αναφέρει ότι η διάβρωση είναι "μικρή", κάτι που μπορεί να δημιουργήσει σύγχυση. Η ουσία είναι ότι η έλλειψη νέων, έντονων τεκτονικών αναταραχών (όπως ορογενέσεις) για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα είναι ο κύριος λόγος της ομαλότητας, καθώς δεν υπήρξαν νέες αναδύσεις να διαμορφώσουν έντονο ανάγλυφο. Η διάβρωση με την πάροδο του χρόνου έχει ολοκληρώσει το έργο της ισοπέδωσης.
Οι άλλες επιλογές δεν είναι ακριβείς. Δεν υπήρξε έντονη ηφαιστειακή ή σεισμική δραστηριότητα (α), ενώ η ανάδυση από επίπεδο βυθό (γ) δεν είναι η κύρια και μόνη εξήγηση για το χαρακτηριστικό της (αν και τμήματα μπορεί να έχουν αναδυθεί). Η επιλογή (β) είναι μερικώς αληθής, καθώς οι ασπίδες είναι αρχαίες υπερυψωμένες μάζες, αλλά ο βασικός παράγοντας για τη σημερινή ομαλότητα είναι η μακροχρόνια γεωλογική σταθερότητα και η συνεχής διάβρωση χωρίς νέα ορογενετικά γεγονότα.